Ünlü Kıbrıslı Türk tarihçi Prof. Dr. Salâhi Sonyel Vefat Etti. Uzun yıllardır İngiltere’de yaşamını sürdüren ve Türk Tarih Kurumu Onur Üyesi, Türkiye Cumhuriyeti Üstün Hizmet Madalyası sahibi olan tarihçi, yazar Prof. Dr. Salâhi Ramadan Sonyel’in yaşamını yitirdiği haberi büyük bir üzüntüyle karşılandı. 83 yaşında ebediyete göçen Sonyel, yaşamını Türkiye ve Kıbrıs’ın tarihi gerçeklerini ortaya çıkarmaya adamış bir bilim adamıydı. Eşini kaybettikten kısa bir süre sonra, sağlık sorunları nedeniyle kalmaya başladığı bakımevinde, 25 Aralık 2015 tarihinde hayata gözlerini yumdu. İngiltere’de 1889 yılında inşa edilen ilk cami olma özelliğini taşıyan Shah Jahan Camii'inde, 7 Ocak 2016 tarihinde ailesi, İngiliz, Türk ve Pakistanlı Müslüman cemaatin katılımıyla gerçekleşen dini törenin ardından, tatil nedeniyle cenaze işlemleri uzayan ünlü tarihçi Sonyel’in naaşı, gözyaşları arasında Woking’de bulunan Brookwood Mezarlığı’na gömüldü.
Kıbrıs Türkü’nün Büyük Kaybı
Büyük Britanya sömürgesi iken Kıbrıs’ta, 19 Nisan 1932 tarihinde dünyaya gelen Sonyel, 1957 yılına kadar adadaki İngiliz kuruluşlarında çalıştı. Daha sonra Belfast’da Queen Üniversitesi’ni bitirdi. Londra Üniversitesi’nden lisansüstü diploması aldı. Yakın tarih yazımında başta İngiliz belgeleri olmak üzere yabancı devlet arşivlerini çok iyi kullanan tarihçi ardında Türkiye ve Kıbrıs tarihi, Osmanlı’nın son dönemi ve azınlık sorunu, Atatürk ve Milli Mücadele, Ermeni sorunu ve dış güçlerin Türkiye’yi bölme çabaları, Bosnalı Müslümanlar, Kıbrıslı Türklerin adadaki hayatta kalma mücadeleleri konularında Türkçe ve İngilizce önemli eserler bıraktı. İngiltere, Türkiye ve KKTC’de konferanslara katılan ve dersler veren Sonyel’in eserleri ders kitabı olarak okutulmaktadır.
Sonyel’in çok sayıda makale ve yazısı Türkiye, İngiltere, ABD ve Yunanistan gibi çeşitli ülkelerin bilimsel dergilerinde ve gazetelerinde yayımlandı. İngiliz arşivlerindeki çalışmaları tarihçiler tarafından yakından takip edilen Sonyel eserlerinde sadece geçmişteki olayları incelemekle kalmamış, güncel gelişmeleri yakından izleyerek Türk-Yunan, Türk-Ermeni ve adadaki Türk-Rum anlaşmazlığı gibi sorunlara çözüm önerileri getirmiştir.
Sonyel, Türk tarihine yaptığı hizmetler nedeniyle Türkiye Cumhuriyeti Üstün Hizmet Madalyası almaya hak kazanan bir isimdi. 2002 yılında Londra’da gerçekleşen törende, zamanın Dışişleri Bakanı İsmail Cem adına Londra Büyükelçisi Korkmaz Haktanır tarafından Üstün Hizmet Madalyası takdim edilen tarihçi Sonyel ve aynı törende madalya alan İngiliz tarihçi merhum Dr Andrew Mango hakkında Büyükelçi Haktanır konuşmasında “…tarafsız ve dürüst araştırmacılığın ve akademisyenliğin eşsiz örneklerini verdiklerini” vurgulamıştı.
Sonyel bir Atatürk hayranıydı
Salâhi Sonyel, Atatürk, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet tarihi konusunda çok önemli çalışmalara imza atan uzman tarihçilerin başında geliyor. ‘Kaygılı Yıllar- İngiliz Gizli Belgeleriyle Kurtuluş Savaşı’nın Perde Arkası’ adlı yakın tarihimize ışık tutan eserinde Atatürk’ün nasıl bir strateji dehası olduğunu gözler önüne sermiştir. ‘Evrensel Bir Lider Olarak Atatürk’ başlıklı makalesinde Atatürk’ü evrensel bir lider yapan özelliklerini yabancı kaynaklara dayanarak anlatır. Sonyel’in İngilizce olarak kaleme aldığı ‘Ataturk, Grand Turk (Atatürk, Büyük Türk)’ adlı eseri yabancı araştırmacılar için önemli bir kaynaktır.
Kıbrıs Türklerinin mücadelesini tarihe kazıdı
Kıbrıs, KKTC ve Kıbrıslı Türklerin mücadelesini anlattığı eserlerinde uluslararası ilişkilerde haksızlığa uğrayan ve izole edilen bir toplumun sessiz çığlığını duymak mümkündür. Sonyel, Kuzey Kıbrıs halkına yönelik insan hakları ihlalleri yapıldığını ve bunun Türkler tarafından unutulmasının söz konusu olmadığını her ortamda ifade etti. Yarım asıra varan akademik kariyerinde Kıbrıs konusunda ürettiği eserleriyle Kıbrıs Türkü’nün adadaki hayatta kalma mücadelesini ve acı kaderini tarihe kazımıştır.
Sonyel, tarihçi kişiliğinin yanısıra Kıbrıs Türklerinin güncel sorunlarıyla yakından ilgilenmiş, sivil toplum çalışmalarına verdiği destek nedeniyle aynı zamanda İngiltere’deki Kıbrıs Türk toplumunun saygın bir üyesi olarak gönüllerde yer edinmişti. İngiltere’ye ilk gelen Türklerin buluşma merkezi, Soho’daki Kıbrıs Türk Cemiyeti’nin (KTC) sadece Onur Kurulu Başkanı değil adeta koruyucusuydu. İngiltere'de kurulan (1951) ilk Türk derneği olma özelliğini taşıyan KTC’nin toplantılarını yakından takip etmiş, rahmetli Adnan Menderes ile yapılan temaslar sonunda satın alınan binanın son yıllarda KTC’nin elinden alınması girişimleri karşısında Başkan Mustafa Gençsoy’a yakın destek vermişti.
Orhan Pamuk’a gönderme
Sonyel, Ermeni sorunu konusunda da arşivlere ve belgelere dayanan makale ve kitaplar yazdı. ‘Osmanlı Ermenileri: Büyük Güçler Diplomasisin Kurbanları’ kitabında ‘Ermeni Sorunu’nu tetikleyen ‘Şark Meselesi’nin politik çözümlemesini yapmış ve Büyük Güçler’in emperyal emellerini özellikle İngiliz gizli belgeleriyle, resmi yazışmalarla ve diplomatik mektuplarla belgemiştir.
İngilizce yazmış olduğu ‘The Turco-Armenian Imbroglio: Prospects for Reconciliation’ (Türk-Ermeni Anlaşmazlığı: Uzlaşma Umutları) konuyla ilgilenenler için bir referans kitabıdır. Sonyel, 2005 yılında basılan kitabının tanıtım toplantısında “40 yıldan beri özellikle İngiliz arşivlerinde araştırma yaptığını, yüzlerce belge topladığını ancak ‘Ermeni soykırım’ iddialarına ilişkin en ufak belgenin bulunmadığını” söylemiştir. Kitabında, Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki sorunların ciddiyetle ele alınarak çözümlenmesi ve bu devletler arasındaki ilişkilerin iyileşmesinin bölgeye istikrar ve güç getirecegi görüşünü savunmuştur.
Konuyu takip edenler açısından çok değerli bir kaynak olan bu kitabını okuduktan sonra, kendisiyle tanışma onuruna Ermeni sorunu konusunda İTDF adına bir konferans düzenleme teklifi götürdüğümde kavuştum. Kendi tarihini bilmeden, Türk milleti adına özür dilemeye kalkışanlara çok kızardı. 2008 yılında Londra’da City University’de düzenlediğimiz “Türk –Ermeni İlişkileri ve Terörizm” başlıklı panelde Orhan Pamuk’un konuyla ilgili açıklamaları hatırlatılarak, yazar hakkında ne düşündüğü sorulunca, her zamanki kıvrak zekasıyla, “Bence o mükemmel bir yazar ama berbat bir tarihçi!” diye cevap vermişti.
Haksızlığa tahammülü yoktu
Prof. Dr. Salâhi Sonyel, hem özel hem de çalışma hayatında çok titiz ve disiplinli birisiydi. Konulara analitik yaklaşımı ve çalışmalarını belgeye dayandırma titizliği eserlerine yansımıştır. İngilizcesi mükemmel, akademik düzeydeydi. Ciddi, ancak espri anlayışı yüksek bir şahsiyetti. Haksızlığa hiç tahammülü yoktu. İngilizce yayın yapan medyada Türklere yönelik haksız suçlama veya yanlış bilgilere bıkıp usanmadan tekzip gönderirdi. Tarihte Türklerin ve Müslümanların uğradığı katliam ve haksızlıkları aktaran eserleri, üzerimize atılmaya çalışılan ‘soykırım’ suçlarına karşı yazmış olduğu kitaplar, vermiş olduğu konferanslar bu karakterinin en açık kanıtıdır.
Sonyel, bir kaç yıl önce kaybetmiş olduğu eşine çok düşkündü. Resmi davetlere tek başına davet edilmesi durumunda içerler, “İleri yaşımızda eşim Anne’i evde yanlız bırakmak istemiyorum” diyerek davetleri geri çevirirdi, ancak daima toplumun yanında oldu. Kızı Avustralya’da yaşayan Sonyel, ileri yaşın vermiş olduğu bazı rahatsızlıklar nedeniyle iyi bir bakım evine yerleştirilmişti. KTC’nin sayfasında yer alan, 20 Mayıs 2015 tarihli habere göre, bakımevinde gerçekleşen bir ziyarette kendisine çok sevdiği Kıbrıs sorulduğunda “Eski günler ne güzel günlerdi…Bazen hatırlarız…Bazen de ağlarız…” diyerek verdiği cevap duygu yüklüdür.
1995 yılında, Yakın Doğu Üniversitesi’nde verdiği bir konferansta Kıbrıs Türkü’nün kendi ulusal davasını dünya kamuoyuna yeterince anlatmadığını vurgulamıştı. Bu eksikliğimizin Türkiye ve KKTC’yi yönetenlerce de kavranarak, dünyada Türk’e karşı verilmekte olan amansız propaganda savaşında savunmadan çıkılıp atağa kalkışılmasını isteyen Sonyel, “Yazılı ve görsel basında yıllar boyu meydanı boş bıraktık, ‘Zaten biz haklıyız, [bunu da] Allah biliyor’ felsefesi ile yan geldik, artık uyanalım, etrafımızdaki çemberi kıralım” şeklinde konuşmuştu. Hocamızın bu uyarısının yirmi yıl sonra geçersiz olduğunu kim iddia edebilir ki?
“Bıraktığım yerden devam edin”
Yıllar önce, KTC binasının en üst katındaki ofisini bir ziyaretimde onu dosyaların arasında kaybolmuş buldum. Yazmakta olduğu kitaplarını, hazırlanması gereken konferansları heyecanla saydıktan sonra dernek binası konusunda verdikleri mücadeleyi anlatırken bu konuyla meşgul edilmesinden duyduğu rahatsızlık sesine yansıyor, kırgınlığı gözlerinden okunuyordu.
Hastalanmadan bir kaç yıl önce gerçekleşen bu görüşmede daha fazla üzülmemesi için "Hocam kendinize iyi bakın, size bir şey olursa ne yaparız" dediğimde kendine has şivesiyle "Ne yapacaksınız? Ben nerede bıraktıysam siz oradan devam edeceksiniz!" demişti. Kanımca bizlere en önemli vasiyeti budur.
Prof. Dr. Salâhi Sonyel, arkasında Türkiye ve Kıbrıs tarihine dair önemli eserler ve dostlarına çok değerli anılar bırakarak aramızdan ayrıldı. Rahmetli ‘Kalem kılıçtan keskindir’ özdeyişine inanırdı. Çalışmalarıyla bizlere bilginin, yazı ve düşünce gücünün, kaba kuvvetten daha ezici bir güç olduğunu gösterdi. Türk dünyası ve sevenleri kendisini daima saygıyla hatırlayacak ve eserlerine minnet duygularıyla sahip çıkacaktır. Başımız sağolsun. Huzur içinde yatsın!
PROF. DR. SALAHİ RAMADAN SONYEL (19 Nisan 1932 – 25 Aralık 2015)
Kıbrıs’ta 1932 yılında doğan Salâhi Sonyel, İngiliz Lisesi’nden mezun olduktan sonra 1957 yılına kadar Ada’daki İngiliz kuruluşlarında çalıştı. Aynı yıl Kuzey İrlanda’da Belfast’taki Queen’s Üniversitesi’nden kazandığı burs ile çalışmalarını Britanya’da sürdüren Sonyel, burada siyasal bilimler, ekonomi ve eğitim konularında eğitim aldı. Birbeck College’da siyaset ve diplomasi tarihi üzerine çalışmalarda bulunan Prof. Dr. Sonyel Londra Üniversitesi’nde doktora yaptı.
Salahi Sonyel, Atatürk ve Cumhuriyet tarihi konusunda çok önemli çalışmalara imza atan tarihçilerin başında geliyor. Sonyel, Türk tarihine yaptığı hizmetler nedeniyle Atatürk Üstün Hizmet Madalyası almaya hak kazanan bir isim oldu. Bir dönem Kuzey Kıbrıs’taki Yakın Doğu Üniversitesi’nde konuk öğretim üyesi olarak görev yapan Prof. Sonyel’e, merkezi Ankara’da bulunan Türk Tarih Kurumu tarafından Onur Üyesi ünvanı verilmişti.
Sonyel’in iki ciltlik ‘Türk Kurtuluş Savaşı’, ‘Kıbrıs: Bir Cumhuriyet’in İmhası’, ‘Azınlıklar ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Parçalanışı’, ‘Büyük Savaş ve Anadolu Trajedisi’, ‘Türk Diplomasisi’, ‘Türk-Yunan Çatışması’, ‘Gizli Belgelerle Lozan Konferansı’nın Perde Arkası’, ‘Avrupalı Müslümanlar’, ‘Gizli Belgelerde Mustafa Kemal, Vahdettin ve Kurtuluş Savaşı’, ‘Türkiye’nin Bağımsızlık Mücadelesi’ ve ‘Türk –Ermeni Anlaşmazlığı’ ile ‘Büyük Türk Atatürk’, son olarak da İngiliz gizli istihbarat arşivlerinde Atatürk ve Türkiye’nin kuruluş dönemine ilişkin belgeleri içeren ‘Kaygılı Yıllar’ adlı kitapları öne çıkan çalışmaları arasında yer alır.
Londra, 10 Ocak 2016