13 May 1662 tarihinde Portsmouth Limanı’na uzun ve fırtınalı bir yolculuktan sonra yanaşan gemiden çıkan ‘Catherine of Braganza’ bir fincan çay ister. İngilizler ne istediğini anlamadıkları için kendisine bir bardak İngiliz birası getirirler. Catherine, İngiliz Kralı II. Charles ile evliliği öncesi hastalanır.
Bugün İngilizlere çayı getiren Catherine’in ölüm yıl dönümüdür, yılın son günü onu anarak çayın seyahatini yazmak hoş olmaz mı?
Çayın Avrupa’daki serüveni bir yönüyle kahveye benzer ama kahve dışarıda, erkekler tarafından içilen ve politikanın karıştığı bir içeçek iken çayda kadın zevki ve saray adetleri vardır.
Catherine İngiliz adetlerinden sadece eğlence kültürünü benimsedi ve koyu bir katolik olarak yaşadı. Portekiz mutfağından ve çayından tabi ki vaz geçmedi. Hatta İngiliz mutfağının baş tacı etti. O kadar çok içti ki saray erkanında bir merak ve özenti uyandırdı. Bu, tabi önce aristokrat kesime ve daha sonra da daha alt tabakalara yansıdı. Kısaca, İngilizler sadece 17. yüzyıl ortasından beri çay içiyorlar.
1663 yılında Edmund Waller kraliçe Catherine’in doğum gününü bir şiirle kutlar ve der ki;
Mersin’dir Venus Phoebus koylarında,
Çay hepsinden de üstündür ve kutsanır.
Kraliçelerin en iyisi, şifalı otları bu ulusa getiren…
Devamında da East India Company çay ticaretini genişletti. Çünkü Catherine gelirken yanında çeyiz olarak bugün çay ile özdeşleştirdiğimiz yerlerin de içinde bulunduğu geniş mi geniş bir coğrafyanın tapusunu da getirdi…ki çay zamanla değerli ve saraylıların içeceği olmaktan çıkıp gündelik içilen birşey oldu. Ama yine de çayın halk arasında yaygınlaşması için William Pitt’in 1783 yılında başbakan olunca çaydan alınan verginin %120’den %12’ye indirmesini beklemek gerekti.
Hatta, kahve nasıl erkeklerin gittiği ‘kahvehane’de içilirken çay kadınların sosyalleşmesi için açılan ‘çay evi/tea house’ bünyesinde içilmeye başlandı. Twining’e teşekkür etmeli ki ilk çay evini açtı. Bugün Birleşik Krallık’ta günde 100 milyon fincan çay içiliyor ve çoğu da sütlü…çünkü İngilizler Türkiyeliler ve İrlandalılardan sonra en çok çay içen üçüncü ulus…
Adına neden ‘tea’ diyorlar peki? Veya ülkeler aynı bitkinin yaprağına ‘çay’ veya ‘tea’ diyen ülkeler olarak neden ikiye ayrılır ve başka bir sözcük yoktur? Sedece ‘TEA’ veya ‘CHA’…
Avrupa’da çaya çay diyen Portekiz’den başka ülke yoktur. Çünkü Portekiz, çayın kalbine ticaret yapıyordu ve Avrupa’ya taşıyordu. Çünkü Portekizce’de çay ‘o chá’ demektir. Çünkü çay ile erken tanışan milletler ona birbirine benzer sesler çıkararak çay/ça gibi şeyler derler, Çin’e işaret ederek.
Zaten çaya çay diyen uluslar direk olarak yaprağını haşlamak, kaynatmak suretiyle içerler ama içine süt ekleyenler tea veya tee gibi türev ismi kullanırlar.
Beş Çayı?
Sakın kraliyet mensuplarıyla alakalı olduğunu düşünmeyin. Bugün onlar dahil tüm İngilizler içiyor ama Leicestershire bölgesindeki Belvoir Kalesi’ne Rutland Dükü’nü ziyarete giden Bedford Düşesi akşam yemeğine kalmaya karar verir ama günler uzun olduğu için yemek saatine daha çok vardır ve çay ile bir şeyler atıştırmak zarureti doğar beş çayı ile beraber.
Farklılıklar?
Türkiye’de kesinlikle cam bardakta içilen çay İngiltere’de porselende içilir ki neden süt eklendiği de bu kırılgan, narin ve kıymetli porselenlere kaynar surette dökülen çayın zarar vermemesi içindir.
Bir de Türkiye’de pakette satılan çay Avrupa ülkelerinde ve özellikle İngiltere’de neden kutuda satılır? Hoş göründüğü, müşteride kutu ile pahalı bir ürün satın aldığı hissini uyandırdığı için değil…Çay eskiden beri kutu içinde saklanır, taşınır ve korunur da ondan. Ayrıca eskiden altın değerinde olduğu için kutuların kilidi dahi olurmuş. Hatta ‘tea’ sözcüğünün anlamı da Portekizce’de çayların içine konulduğu büyük kutuların üzerine yazılan üç sözcüğün, Transporte de Ervas Aromáticas, ilk harflerinden oluştuğu da söylenir, yani T.E.A. İngilizler çay ticaretine yoğunlaşınca pratiksel sebeplerle bu üç sözcüğün kısaltmasını alırlar ve isim TEA olarak günümüze kadar gelir.
‘ÇAY’ diyen ulusların çay keyfine ‘TEA’ diyen uluslardan daha önce vakıf olduklarını söyleyebilirsiniz.
Yani; çayla bağlıyız aslında dünya ulusları aslında birbirimize, değil mi?