ZUHAL DEMİRCİ
LONDRA
Türkiye'nin 9. Başbakanı merhum Adnan Menderes'in, 17 Şubat 1959'da Kıbrıs müzakereleri için gittiği İngiltere'nin başkenti Londra'da kurtulduğu uçak kazasının üzerinden 63 yıl geçti.
Eski başbakanlardan Menderes, Türkiye, İngiltere ve Yunanistan arasında mutabakata varılan Üçlü Kıbrıs Antlaşması'nı imzalamak üzere 1959'da gittiği Londra'daki Gatwick Havalimanı'na 4,5 kilometre kala, Surrey bölgesindeki Newdigate köyü yakınlarındaki ormanlık alana düşen uçaktan kurtuldu.
Kazada, aralarında dönemin Anadolu Ajansı (AA) Genel Müdürü Şerif Arzık'ın da bulunduğu 14 kişi hayatını kaybetti, mürettebat ve yolculardan oluşan 7 kişi yaralandı.
Newdigate Yerel Tarih Derneği Başkanı John Callcut, kazanın yıl dönümünde, uçağın düştüğü mevki Jordan's Wood'da, kazayı ve sonrasına yaşananları anlattı.
Menderes'e ilk müdahaleyi yapan hemşire Margaret Bailey ise ilerleyen yaşı ve rahatsızlığı nedeniyle röportaja katılamadı.
"MENDERES'İ ORMANDA MÜCADELE VERİRKEN BULDULAR"
Callcut, uçak kazasının 17 Şubat 1959'da meydana geldiğini hatırlatarak "Buradaki yerel halk çok yüksek, gürültülü bir ses duydu ve sonrasında büyük bir uçak kazası oldu ve alev topu meydana geldi. Burada çalışan çok az insan, tam bir kargaşa ve enkaza rastladıkları olay yerine aceleyle geldi." ifadelerini kullandı.
Yolcular uçaktan inmek için çabalarken yerel halk ve çiftçilerin onlara yardımcı olduğunu anlatan Callcut, "Korkunçtu. Bay (Tony) ve Bayan (Margaret) Bailey, şurada bulunan Ivy House çiftliğinden olay yerine geldi ve Adnan Menderes'i buldular. Onu ormanda mücadele ederken buldular." dedi.
Callcut, kazanın meydana geldiği mevkinin ormanlık bir arazi olduğuna işaret ederek "Onu (Menderes'i) evlerine götürdüler ve çok büyük bir bardak konyak verdiler. Acil servisi aradılar ve (Menderes) Red Hill Hastanesine kaldırıldı." diye konuştu.
Menderes'in, burada tedavi gördüğünü ve olağanüstü hızla iyileştiğini dile getiren Callcut, "Birkaç gün sonra da eve, Ivy House çiftliğine geri geldi. Bu, tüm basında yer aldı. Büyük haberdi. (Menderes) Bay ve Bayan Bailey'i Türkiye'de güzel bir tatil için davet etti. Bu tatilden çok keyif aldılar." ifadelerini kullandı.
"ŞİMDİ BURADA BİR KOMPLO MU VAR?"
Tarihçi Callcut, kazanın üzerinden 60 yıldan fazla bir zaman geçtiğini anımsatarak "Bayan Bailey hala bizimle. 90'larında, çok bitkin. Sizinle tanışmayı çok isterdi. Dün onunla telefonda konuştum. Gerçekten pek iyi değil ama o günü dün gibi hatırlıyor." dedi.
Menderes'in İngiltere'ye gelmesinin nedeninin, dönemin İngiltere Başbakanı Harold Macmillan'la Kıbrıs meselesini ele almak üzere yapacağı görüşmeler olduğuna işaret eden Callcut, sözlerini şöyle sürdürdü:
"İlk başta Heathrow Havalimanı'na gidecek olan uçak, sisle kaplı olduğunu düşündüğü için Gatwick Havalimanı'na yönlendirildi. Görünüşe göre, uçak Gatwick'e yaklaşırken hava ve görüş mesafesi kötüydü. İrtifa kaybetti ve ormana çarptı. Yunan uçağı, 1 saatten az bir süre sonra indi ve pilot görüş mesafesinin bir milin üzerinde iyi olduğunu söyledi. Şimdi burada bir komplo mu var? Kim bilir? Hepimiz şimdi komploları seviyoruz, biliyorum ama muhtemelen korkunç bir kazaydı ve o gece çok sayıda insan hayatını kaybetti."
Röportaj sırasında Menderes'in kaza sonrası o dönem gazetelerde yer alan fotoğraflarını da gösteren Callcut, "Sadece bir resme bakarak nasıl anlayabilirsiniz? Ama bence, Menderes'in belli bir albenisi olmalı. Tabii ki Türkiye'de yeni bir siyasi dalganın önünü açtı." değerlendirmesinde bulundu.
UÇAK KAZASI NASIL OLDU?
Menderes ve beraberindeki heyet, 17 Şubat 1959'da Londra'da yapılacak Kıbrıs görüşmelerine katılmak için Ankara Esenboğa Havalimanı'ndan yola çıktı. Viscount tipi dört motorlu "Sev" isimli uçak, önce yakıt ikmali için İtalya'nın başkenti Roma'da mola verdi, daha sonra ise Londra'daki Heathrow Havalimanı'na hareket etti. Ancak yoğun sis nedeniyle uçağın Heathrow Havalimanı'na inişine izin verilmedi. Uçağın önce Paris'e indirilmesi planlandı, ardından Londra'nın 40 kilometre güneyindeki Gatwick Havalimanı'na yönlendirildi.
Ancak "Sev" uçağı yine yoğun sisin etkili olduğu Gatwick Havalimanı'na yaklaşık 5 kilometre kala Surrey bölgesindeki Newdigate köyü yakınlarında ormanlık bir alana düştü. Ağaçlara çarpan uçağın iki kanadı koptu ve ters döndü. Uçakta bulunan 8 kişilik mürettebattan 5'i, 16 yolcudan ise 9'u hayatını kaybetti.
DÖNEMİN AA GENEL MÜDÜRÜ DE KAZADA YAŞAMINI YİTİRDİ
Adnan Menderes kazadan hafif yaralanarak kurtuldu ancak aralarında dönemin AA Genel Müdürü Şerif Arzık, Basın-Yayın ve Turizm Bakanı Server Somuncuoğlu ve Başbakanlık Özel Kalem Müdürü Muzaffer Ersü'nün de bulunduğu 14 kişi hayatını kaybetti. Kaza, Türkiye'nin yanı sıra İngiltere gündeminin de ilk sırasına oturdu.
AA, ARŞİVLERE ULAŞTI
Anadolu Ajansı 16 Şubat 2013'te yayımladığı haberiyle kazaya ilişkin İngiltere'deki arşivlere ulaştığını kamuoyuna duyurdu.
AA'nın ulaştığı kazaya ilişkin arşiv görüntülerinde uçağın enkazı görülüyor. Bir diğer görüntüde ise hastaneden taburcu edilen Menderes, doktorlara ve hemşirelere teşekkür ediyor. Kazanın hemen ardından Newdigate köyünde Menderes'e evini açan Margaret ve Tony Bailey çiftinin evini de ziyaret ederken görülen Menderes, çifte teşekkür ederek onları Türkiye'ye tatile davet ediyor.
KAZA, İNGİLİZ GAZETELERİNİN MANŞETLERİNDE
Feci kaza, Türkiye'nin yanı sıra İngiltere gündeminin de ilk sırasına oturdu. Kazanın gerçekleştiği 17 Şubat'tan bir gün sonra dönemin İngiliz gazetelerinin hemen hepsinin manşetlerinde, Menderes'in hafif yaralanarak kurtulduğu ancak aralarında AA'nın şehit Genel Müdürü Arzık'ın da bulunduğu 14 kişinin hayatını kaybettiği uçak kazası yer aldı.
AA'nın British Library'ye bağlı gazete arşivlerinde yaptığı araştırma sonucu elde ettiği 18 Şubat 1959 tarihli ulusal gazetelerin çoğunun manşetinde, uçak kazası haberi ile Menderes'in fotoğrafları bulunuyor.
Daily Mail gazetesi kazayı "Menderes Mucizesi" manşetiyle verirken Daily Herald gazetesi kazayı "Barış uçağında dehşet", Manchester Guardian gazetesi "Menderes uçak kazasından kurtuldu", Daily Telegraph gazetesi "Menderes kazadan kurtuldu", Daily Mirror gazetesi ise "Uçak kazasında 12 kişi ölürken Türk Başbakanı kurtuldu" başlıklarıyla duyurdu.
Londra'daki Kıbrıs konferansına gelirken ormanlık bir alana uçağı düşen Menderes'in kurtulduğunu vurgulayan gazeteler, sayfalarında, uçağın enkazından ve itfaiye ekiplerinin enkaz aramasından fotoğraflara da yer verdi. Yoğun sisin etkili olduğunu belirten dönemin İngiliz gazeteleri, haberlerinde ilginç detaylara dikkati çekti.
Daily Mail gazetesi, Menderes'in, kaza olduktan hemen sonra olay yerine giden kişilere, "Ben Türkiye'nin Başbakanıyım. İçeride başkaları da var. Lütfen onlara yardım edin." dediğini aktardı.
MENDERES'İN TÜRK HALKINA MESAJI
Kaza haberinin ardından kamuoyunda büyük bir ilgi oluşması üzerine, Menderes'in hastane odasından yolladığı bant mesaj radyolarda yayımlandı.
Adnan Menderes, mesajında şu ifadelere yer verdi:
"Uğradığımız çok feci uçak kazasında değerli ve sevgili arkadaşlarımı kaybetmiş olmanın elemi içindeyim. Cenabıhak kendilerini rahmetine gark eylesin. Şu anda hatıralarını yaşlı gözlerle anarak taziz etmekteyim. Bu elim kayıplar karşısında her zaman olduğu gibi Cenabıhakk'ın milletimizi ve devletimizi ebediyen payidar etmesi duasını yine tekrarlarım. Bana gelince, kazanın dehşeti karşısında benim geçirdiğim hiç kalır. Diğer arkadaşlarımla beraber aziz vatanımıza, muhterem ve sevgili vatandaşlarımıza pek kısa bir zamanda sağlık ve selametle kavuşmak inşallah nasip olur."
MENDERES, LONDRA ANLAŞMASI'NI HASTANEDE İMZALADI
İngiliz basını kazanın hemen ardından 19 Şubat 1959'da imzalanan ve "Kıbrıs Cumhuriyeti'nin bağımsız bir devlet olarak 16 Ağustos 1960 tarihinde kurulmasını" sağlayan Londra Anlaşması'na da sayfalarında yer verdi.
20 Şubat 1959 tarihli Daily Mail gazetesi "Başucu Anlaşması" başlığıyla manşetten duyurduğu haberinde, "Menderes'in uçak kazası nedeniyle tedavi gördüğü Londra kliniğindeki odasında dönemin İngiltere Başbakanı Macmillan ile Yunanistan Başbakanı Constantine Karamanlis ile Londra Anlaşması'na imza attığını" aktardı.
Gazete ayrıca, hastanedeki odasında başucunda Kıbrıs görüşmelerine ilişkin kalın dosyalar bulunan Menderes'in bunları okumak için yakın gözlüğü siparişinde bulunduğu zira gözlüğünün uçak kazası sırasında kırıldığı detayını da paylaştı.
Londra'nın güney batısındaki Brookwood Türk Hava Şehitliği'nde, üzerinde kazada hayatını kaybedenlerin isimlerinin yazılı olduğu bir anıt bulunuyor.
"KAZADAN KURTULDU AMA İKİ YIL SONRA İDAM EDİLDİ"
Menderes'i taşıyan uçağın Londra yakınlarındaki kazası, İngiltere'de bazı tarih kitaplarına da konu oldu. John Callcut, 2002 yılında yayımlanan "Newdigate'in Kitabı" adlı Newdigate köyünün tarihini anlattığı kitabında uçak kazasını da anlattı.
Kitabının üç sayfasını kazaya ayıran ve kazadan fotoğraflara da yer veren Callcut, "Menderes kazadan kurtuldu ama iki yıl sonra asılarak idam edildi." ifadesini kullandı.
