Cengiz Aytmatov, edebi eserleri 170 dile çevrilmiş dünyaca ünlü bir yazar olmasının yanı sıra diplomasi tarihine etki etmiş bir siyasetçi ve diplomattır. Edebi eserlerinde yerel motifleri kullanması ile Türk Dünyası, işlediği evrensel insani değerler ile tüm dünyaca benimsenen Cengiz Aytmatov’un diplomat yönü, edebi yönünün gölgesinde kalmıştır. Cengiz Aytmatov’un diplomatlığına ilişkin literatürde çok az sayıda çalışma olmakla birlikte diplomatik hayatı, çok yönlü analizi gerektiren bir çalışma alanını teşkil etmektedir. Çünkü kendisi, faaliyetleri ile diplomasi tarihine etki eden bir kültürel diplomat olduğu gibi üç farklı devlet adına dört farklı devlette eş zamanlı büyükelçilik görevi yapmış sıra dışı kariyere sahiptir.
Fakat diplomatik kariyerinden önce Cengiz Aytmatov’u, en saf haliyle gerçek bir “insan” ve bir “hümanist” olarak nitelendirmek gerekir. Zira kendisinin hümanizmini; insan sevgisini, insani değerlere verdiği önemi edebi eserlerinde olduğu gibi diplomatik faaliyetlerinde de görmek mümkündür. 1989’da başlayıp, vefat ettiği 2008 yılına kadar sürdürmüş olduğu resmi diplomatlığı süresince birincil hedefinin, insanlığa faydalı olmak olduğu rahatlıkla söylenebilir. Yaşamının hiçbir döneminde kendi kültüründen kopmamış olan bu hümanist yazar, siyasetçi ve diplomat, resmi diplomatlığı süresince yürüttüğü insani diplomasi ve çevre sorunlarına duyarlılığı ile iyi niyetini ve kültürüne bağlılığını kanıtlamıştır. Bu özellikleriyle Aytmatov, sıra dışı bir yazar ve aynı zamanda diplomat olarak tarihe etki etmiştir.
Kamu ve kültürel diplomatlık sürecini takiben Cengiz Aytmatov, 19 yıl boyunca resmi bir diplomat olarak yaşamını sürdürmüştür. Meslekten yetişmiş bir resmi diplomat olmayan Cengiz Aytmatov’un resmi diplomasi kariyerinin de oldukça sıra dışı ve ilgi çekici olduğu söylenebilir. Bu çerçevede ön plana çıkan birkaç husus bulunmaktadır. Öncelikle Cengiz Aytmatov’un diplomasi tarihinde üç ayrı devlet adına büyükelçilikte bulunan ilk ve tek diplomat unvanına sahip olduğu bilinmektedir. Söz konusu devletler sırasıyla SSCB, RF ve (KC)’dir. Ayrıca Cengiz Aytmatov SSCB’nin son LBD (Lüksemburg Büyük Dükalığı) büyükelçisi; KC (Kırgızistan Cumhuriyeti)’nin ise ilk büyükelçilerinden biridir. Bunlarla birlikte bir devlet adına eş zamanlı olarak dört farklı devlette ve üç farklı uluslararası örgütte büyükelçilik ve temsilcilik yapmış bir diplomattır. Kariyeri ise görevlendirildiği ülkelerde iki taraflı diplomasi yürütmek ile kalmamış; çok yanlı diplomasiyi de kapsayacak şekilde sürmüştür. Öyle ki resmi büyükelçilik yıllarında Cengiz Aytmatov, eş zamanlı olarak Avrupa Toplulukları (AT) Daimî Temsilciliği, NATO (Kuzey Atlantik Anlaşması Örgütü) Daimî Temsilciliği ve UNESCO (Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü) Daimî Temsilciliği görevlerinde de bulunmuştur. Bunlara ek olarak büyükelçilik görevinin gerektirdiği Uluslararası Gümrük Birliği Temsilciliği ve Uluslararası Tahkim Mahkemesi Temsilciliği görevlerini de üstlenmiştir. Bütün bu bilgilerden yola çıkıldığında Cengiz Aytmatov’un resmi diplomatik kariyerinin oldukça yoğun ve faal geçtiği görülmektedir. Ayrıca Cengiz Aytmatov’un büyükelçiliğinde ilgilendiği konular, ana akımın dışında kalan sorunları da içermiştir. Bu durum ise onun geleneksel sınırların dışına çıkmış sıra dışı bir diplomat olduğu savını pekiştirmektedir.
Cengiz Aytmatov’un ilk resmi diplomatlık görevi, 1989-1991 yılları arasında SSCB’nin LBD büyükelçiliğinde bulunmasıdır. Bu görevinden sonra Cengiz Aytmatov, 1992-1993 arasında olmak üzere bir yıl da RF adına LBD büyükelçiliğini sürdürmüştür.
Dört yıllık resmi diplomatlık tecrübesinden sonra ise 1994 yılında başlayıp hemen hemen hayatının sonuna kadar 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan etmiş olan kendi ülkesi KC adına resmi diplomasi faaliyetlerini yürütmüştür. Cengiz Aytmatov’un resmi diplomasi kariyerinin sona ermesi ise (vefat ettiği) 2008 yılının mart ayında, sağlık sorunları ve yazarlık işlerine daha çok zaman ayırmak istemesi üzerine kendi istifası neticesinde gerçekleşmiştir. Nitekim Cengiz Aytmatov, istifasının üzerinden birkaç ay geçtikten sonra: 10 Haziran 2008 tarihinde vefat etmiştir. Cengiz Aytmatov, KC adına eş zamanlı olarak dört devlet ve üç uluslararası örgütün resmi diplomatlığı (büyükelçilik) ve daimî temsilciliği görevlerini üstlenmiştir. Cengiz Aytmatov’un KC adına eş zamanlı büyükelçilikte bulunduğu devletler ise Belçika Krallığı, LBD, Hollanda Krallığı (Benelüks ülkeleri) ve Fransa Cumhuriyeti’dir. Bununla birlikte başta AT/AB, NATO, UNESCO olmak pek çok uluslararası örgütte de daimî temsilcilikte bulunmuştur.
Kar Leoparları Projesi ve Cengiz Aytmatov
Cengiz Aytmatov’un resmi diplomatlığı süresince, geleneksel diplomasi çerçevesinin dışında Kırgızistan’a yaptığı katkılardan bir diğeri ise “NABU Kar Leoparları Projesidir”. NABU’nun bire bir açılımı: “Doğanın Korunması İçin (Çalışan) Alman Derneği” (Naturschutzbund Deutschland)’dir. Bu dernek, 1993 tarihinden itibaren Kırgızistan’daki doğal türlerin korunması ile ilgilenmektedir ve NABU, Kırgız Hükümeti ile Kırgız Bakanlıklarıyla işbirliği içinde çalışmaktadır. Bu bağlamda Kırgızistan Çevre, Acil Durumlar ve Sivil Savunma Bakanlığı’nı şu konularda asiste etmiştir:
1-Issık Göl Biyosfer rezervlerinin korunması.
2-Nesli tükenmekte olan türlerin korunması.
3-Ekoturizmin geliştirilmesi.
4-Yenilenebilir enerji: (Yerel halk için alternatif bir gelir kaynağı olarak değerlendirilmesi dahilinde olmak üzere).
NABU, 1998’de kar leoparlarını koruma projesi için Kırgızistan Cumhuriyeti hükümeti ve yerel bilirkişilerle birlikte “NABU Kar Leoparları Projesi”ni hayata geçirmiştir. Aynı yıl gerçekleştirilen iki taraflı anlaşma ile Kar Leoparları Projesi’nde NABU ve Kırgızistan Cumhuriyeti Hükümeti eşit partnerler olarak kabul edilmiştir. Anlaşma, 10 yıl sonra yenilenmek üzere yapılmış; bu doğrultuda 2002 yılında süresi uzatılmıştır. Bu projenin başında Cengiz Aytmatov’un olduğu bilinmektedir. Ayrıca proje, KC-Almanya Federal Cumhuriyeti resmi yetkilileri arasında diyalogların geliştirilmesi açısından da etkili olmuştur.
Aktardığımız bilgilerden de anlaşılacağı üzere Cengiz Aytmatov’un, resmi diplomatlığı süresince kendi değerler ve hassasiyetleri üzerinden de ülkesine ve insanlığa katkılarda bulunduğu görülmektedir. Çalışmanın ikinci bölümünde detaylıca analiz edildiği üzere serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinde (avcılık yolu ile) gelir kapısı olarak görülen, nesli tükenmekte olan “kar parsları”, son romanı “Ebedi Gelin”de de işlenmiştir. Bu bağlamda bir diplomat olarak Cengiz Aytmatov’un insani diplomasiye, insani değerlere verdiği önemin yanı sıra doğaya ve nesli tükenmekte olan türlere gösterdiği hassasiyet de göze çarpmaktadır. Bu hassasiyetlerin ise çalışmanın birinci bölümünde ileri sürüldüğü üzere Cengiz Aytmatov’un Kırgız Türkü kültürüne bağlılığını gösterir nitelikte olduğu düşünülmektedir.
Bir bütün olarak değerlendirildiğindeyse meslekten yetişme bir diplomat olmayan Cengiz Aytmatov’un resmi diplomasi kariyerinin ünik (eşsiz) olduğu tespit edilmiştir. Zira Cengiz Aytmatov’un resmi diplomasi kariyerinin yazar kimliği, tanınırlığı, kültürel diplomatlığı ve insanlarla iletişimde ustalığının etkisiyle son derece başarılı ve kendine özgü olduğu görülmektedir.
Son olarak, geçtiğimiz yılın (2020) son ayında 92. doğum yılını kutladığımız Aytmatov’u bir kere daha minnet ve şükranla anıyor, Allah’tan rahmet diliyorum.
Kaynakça:
-Armaoğlu Fahir, 20. Yüzyıl Dünya Tarihi (1914-1995), 23. Baskı, İstanbul:Timaş Yayınları, 2017.
-Balta,Evren, “Uluslararası Savaş”, Küresel Siyasete Giriş (Ed) Evren Balta, 2. Baskı İstanbul: İletişim Yayınları, 2016., ss.257-276.
-Саидов, Акмаль Холматович, “Чингиз Айтматов как дипломат”, Московский журнал международного права, № 4, 88, 2012, с. 21-43
-Dexel, Birga, “Snow Leopard Conservation In Kyrygzstan: Enforcement, Education and Research Activities by The German Society For Nature Conservation (NABU)”, 2002, http://www.snowleopardnetwork.org/bibliography/Dexel_Kyrgystan_2002.
-Dıykanbayeva, Mayramgül, “Hatıralar Işığında Cengiz Aytmatov ve Eserleri”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı: 4/1 2015, ss. 169-188.
-Gorbachev, Mikhail, “Working For A Humane Society” (ed)Maxwell Bruce and Tom Milne, Ending War: The Force of Reason, New York: St. Martin ‘s Press Inc., 1999., pp. 17-24.
-Kaya, Sezgin, “Brejnev Doktrini”, Diplomasi Tarihi-II- Ders Notları, (Ed.) Barış Özdal, R. Kutay Karaca, 5.Baskı, Bursa: Dora Yayınları, 2018., ss.338-339.
-Korkmaz, Ramazan, Cengiz Aytmatov, 1. Baskı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
-Keleş, Elif Ezgi, Bursa Uludağ Üniversitesi, Bir Diplomat: Cengiz Aytmatov, Y..Lisans Tezi, Bursa 2020.
-Yılmaz Balkan, Ayşe, “Hayattan Esere Cengiz Aytmatov”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8, No:9, 2013, pp. 2621-2628.
(gazetesivilinisiyatif.com)