HAKİKAT iki ucun ortasında bir yerdedir: 1915 olayları soykırım olmadığı gibi, Ermeniler bir facia yaşamamış da değildir.
Ama maalesef karmaşık hakikatin görülmesi için ayrıntılı araştırmalar gereken bütün durumlarda, uçlardaki basit sloganlar etkili olabiliyor. Ermenilerin yaşadığı faciaya “soykırım” demek de, faciaları görmemek de böyle basit, kestirme önyargılardır, dolayısıyla yanlıştır.
İlk görülmesi gereken, Ermenilerin Osmanlı orta sınıfında ve devlet bürokrasisindeki ağırlıklı yerleriyle Osmanlı sistemine entegre olduklarıdır. Buna rağmen Ermeni milliyetçileri önlerindeki Sırp, Yunan ve Bulgar örneklerine özendiler. Onlar gibi silahlı isyanlarla Batı’nın müdahalesini sağlayarak devlet kurmak istediler. Birinci Dünya Savaşı’nı bunun için fırsat saydılar.
Halbuki, Balkan uluslarından farklı olarak Ermeniler hem entegre olmuşlardı, hem talep ettikleri topraklarda nüfusları yüzde 20’yi geçmiyordu. Onun için sonuç, herkes için Balkanlar’da yaşananlardan daha feci oldu.
İttihatçılar, 1908’de Türk milliyetçiliği fikriyle değil, “unsurların birliği” fikriyle iktidarı ele aldılar. Ermeni komiteleriyle iç içe idiler. Ermeniler Meclis’e girdiler, bakan oldular, bürokrasideki yerleri daha da artı. Fakat milliyetçilik fikri karşılıklı olarak gelişiyordu.
Bu sırada Dünya Savaşı çıktı. Talat Paşa’nın başta Pastırmacıyan olmak üzere Ermeni milletvekilleriyle yaptığı görüşme, onların Osmanlı’ya karşı Rus ordusuyla işbirliği yapma fikrini değiştirmedi. Silahlı Ermeni gönüllü alayları Rus ordusuna katıldılar, cephe gerisinde de çatıştılar.
Bu konjonktürde Osmanlı ordusu Sarıkamış’ta erimiş, Rus ordusuna Erzurum ve Siirt-Van yolu açılmıştır! Süveyş’te kanal harekâtı devam etmektedir! Çanakkale’de kan gövdeyi götürmekte, hükümet başkenti İstanbul’dan Bursa veya Konya’ya taşımayı düşünmektedir! İngilizler Basra’dan Bağdat’a yürümekte, İtilaf donanması İskenderun’a asker çıkarmaya hazırlanmaktadır. Stratejileri Çanakkale geçilemezse Doğu Anadolu’yu alarak Rusya ile Akdeniz bağlantısını kurmaktır.
Böyle bir hayat memat ortamında, 1915 Mart’ında Van’da Ermeni isyanı çıktı, korkunç bir Müslüman katliamının ardından 20 Nisan’da Aram Manukyan başkanlığında Van ve çevresinde Ermeni idaresi kuruldu, Rus ordusu bölgeyi işgal etti!
Bu durumda hükümet tehcir uygulamasına ve tutuklamalara 23 Mayıs’ta başladı, 26 Mayıs’ta Tehcir Kanunu yayınlandı. Peki iç bölgelerdeki, hatta İzmit’teki Ermeniler bile niye tehcir edildi? Cephanelikler bulunduğu için...
Düşünün ki, devlet ölüm kalım savaşındadır, üç yıl önce Rumeli ve Kafkas coğrafyasıyla 500 bin Müslüman’ı kaybetmiştir.
Hem kabaran duygular, hem yurtlarından sürülüp gelmiş Balkan ve Kafkas göçmenlerinin öfkesi, hem savaş halindeki devletin kontrol zaafları, hem yer yer organize saldırılar yüzünden tehcir sırasında Ermeniler, çoluk çocuk dahil, büyük facialar yaşadılar.
Bu acıyı hissetmemiz ve saygı duymamız gerekir. Sevgili Hırant’ın cenazesinde “Sarı Gelin”i dinlerken gözlerimden dökülen yaşların bir sebebi de Birinci Cihan Harbi’nde bu coğrafyada hepimizin yaşadığı acıları biliyor olmamdı.
Müslüman nüfus da üç milyon can kaybetmiş, Cumhuriyet ‘ıssız’ Anadolu topraklarında bitkin bir Müslüman nüfus üzerine kurulmuştu.
Dönemi yaşamış Ermeni yazarlarından Kapriel Serope Papazian, 1934 yılında Boston’da yayınladığı Patriotism Perverted (Yanlış Yurtseverlik) adlı kitabında, aynen, “eğer taşnak liderleri savaş sırasında daha ihtiyatlı davranmış olsalardı” bu faciaların yaşanmayacağını yazmıştır.
Tehcirin sebebi bir soykırım arzusu değildi. Sebep, çok kısa özetlediğim süreçte Osmanlı ölüm kalım savaşındayken Ermeni komitelerinin yine çok kısa özetlediğim askeri faaliyetleriydi. Tehcir sırasında devlet görevlerindeki Ermeniler yerlerinde devam ediyordu üstelik. Nazi Almanyası’nda yüksek devlet görevlisi Yahudiler düşünebilir misiniz?
Uluorta “katliam” lafı eden BDP’li Sırrı Sakık’a da bir not: İstersen 1915’te bölgede neler olduğu konusunda Diyarbekirli Ali Emiri Efendi’nin Vilayât-ı Şarkıye kitabıyla, Kürt bilgesi Canip Yıldırım’ın Hevsel Bahçesinde... adlı kitabını oku da ondan sonra konuş.